ÇORUM
SURP GEVORK KİLİSESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
11 Ağustos 2015, Çorum.
Giriş...
Aslında bu makale, geçen aylarda Çorum sokaklarında dolaşırken önce önünden kayıtsızca geçtiğim, bir kaç adım attıktan sonra "acaba 'orası' olabilir mi?" diyerek geri döndüğüm, bir XIX. yüzyıl taş binasını araştırma serüveninin çok kısa bir özetidir.
Çorum'a gitmeden başlayan internet okumalarım sırasında, Doç.Dr. Adem KARA'ya ait bir makale dikkatimi çekmişti [1]. İki şehrin (Çorum ve Antakya) nüfus yapıları üzerine hazırlanan bu makalede, yıllarca gidip geldiğim ve sadece "partmanlardan" ibaret sandığım Çorum şehrinin gizli kalan kısmı ile karşılaşmış, makalenin dip notları üzerinden okumalarımı genişletip, öğrendiklerimden yola çıkarak Cumhuriyet öncesi dönem Ermeni nüfusunun yaşadığı bölgeyi gezmek için bir program hazırlamıştım.
BİNAYA GEÇMEDEN
ÇOK KISA OLARAK ÇORUM'un KENTSEL GELİŞİMİ
Çorum, her ne kadar; "Sinop-Antalya" yani kuzey-güney limanları arasında kurulmuş olan (ya da var olan ama o tarihlerde güvenliği yeni pekiştirilen) kara ulaşım ağına yakın bir yerleşme olmakla birlikte, bu aksın doğrudan içinden geçmediği, ancak bu güzergahı kullanan kervanlar için -ve yine tali olarak- "pazar olma" özelliğini taşıyan, XI. yüzyıldan itibaren süregelen Türkmen göçlerine yurtluk olarak tanımlanmış bir tarım, daha çok da hayvancılık bölgesiydi. XII. yy'dan itibaren şehir Kale çevresinde gelişti ve kuzey ve batı yönlerine doğru genişledi
(resim.01).
Çorum, Osmanlı idari tarzına göre eyalete bağlı bir sancak idi ve merkezi de Çorumlu kazasıydı. Bu sancağın diğer kazaları ise Osmancık, Sungurlu, İskilip ve Mecitözü idi. Osmanlı idari sisteminde “kaza”, merkeziyetçi idari yapının taşradaki "tıpkı benzeri"dir ve bugün kullandığımız manada “kasaba/ilçe” terimine doğrudan karşılık da gelmez.
Merkez kaza olan o zamanki adıyla Çorumlu yerleşimde 1577 yılına kadar yaşamış 14 hanelik (yaklaşık 70 kişilik) bir Yahudi cemaat bulunmaktaydı. Ve Şerif Korkmaz'ın hala edinemediğim tezinde belirttiğine göre [3] 1578 yılında bu Müslüman olmayan cemaat kazayı terk etmişti. 1831 nüfus sayımında kazada, cizyeye tabi 55 tüccarın bulunduğu [4], 1839 tarihli 2749 sayılı Cizye Muhasebesi Defteri'ne göre ise, ne işle uğraştığına dair kayıt düşülmemiş 51 “gayr-i müslim” tüccar o sene kazada bulunmuş ve vergi vermişti. 1893 yılında 48.381 kişiye ulaşan müslüman nüfusa karşın, müslüman olmayan halkın sayısı da arttı ve 155 Rum, 497 Ermeni ve 33 Protestan [5] yaşamaya başladı.
Cemaatlere göre ayrım yapılmamış 1902 yılı Ankara Vilayet Salnamesi'ne göre kazada yaşayan müslüman olmayanların sayısı 1.307 kişi olarak kaydedilmiş (toplam nüfus 80.973) [6], cemaatlere göre ayrımın yapıldığı 1907 Salnamesi'ne göre ise de Çorum merkez kazası: 555 Rum, 1.231 Ermeni ve 113 Kıpti olmak üzere toplam 84.936 kişi olmuştu[7].
Ermeni Nüfusun Yaşadığı Mahalleler, Meslekleri ve Cemaat:
Değişik Çorum şer'iye sicil kayıtlarına göre, XIX.yüzyılın ortalarından itibaren Ermeni nüfus; Pazar, Kubbeli, Sancaktar, Hacı Yusuf, Şeyh Eyüp, Atcı Ali Evveli, Acel-i Ula, Atcı Ali Ula, Sofular, Çakır, Umid Halife, Çakıryan, Gülabibey ve Emin Halife mahallelerinde ikamet ettiyse de en çok Çömlekçi mahallesine yerleşti ve kaza sakinleri bu mahalleyi Ermeni mahallesi olarak tanımladı. Yine aynı şer'iye sicil kayıtlarına göre Ermeniler: demirci, kalaycı, bakırcı, terzi, attar, kazzaz, kasap, marangoz, eczacı, dava vekili ve en çok da tüccar olarak çalışmaktaydı.
Çorum Ermeni cemaati, Yozgat murahhaslığı vasıtasıyla Sis (Kozan/Adana) Katogikosluğuna bağlıydı. Ayrıca Çorum Ermenileri içinde Katolik ve Protestan olanlar da bulunmaktaydı.
DİPNOTLAR
[1]