AYVALIK GAZETESİ'nin
SARARMIŞ YAPRAKLARI ÜZERİNDE GEÇEN ÜÇ AY
2 Aralık 2018, Ayvalık.
Giriş...
Şehir tarihi araştırmaları yapan ve buradan hareketle genel tarih yazımına doğru katkılar sunmayı hedefleyen bir yerel araştırmacının, bulmayı ve okumayı en fazla arzuladığı belgelerin başında,
çalıştığı bölgede yayınlanmış bir yerel gazetenin tam koleksiyonu gelir. Çünkü yerel gazete, "bütünün" çoğu zaman bir "teferruat" olarak gördüğü, küçücük bir parçacıktaki "olup biteni",
genellikle "pragmatik" ama en yalın ve en "naif" biçimiyle sayfalarından aktarmıştır okurlarına. Ve bir araştırmacının kendisine dokunmasını bekleyen "o sararmış yapraklar", merkezi iktidarın
çevresinde geliştirilen gündemin kısmen de olsa dışında kalmış, özgün ve bazen de "aykırı" bir biçimde, aynı ülkenin bir yerindeki aynı takvim günününün bir başka yaşanmışlığını bizlere sunar.
Bu nedenledir ki yerel gazeteler, "genelleştirilmiş" bir varsayımın üzerinden inşa edilmiş merkezi iktidar tarihçiliğinin aksine, sadece parçacık için önemli olanı -yani yerel olan "anı"- bizlerle paylaşır.
Bu bağlamıyla, "yalın ve o nedenle anlaması çok kolay" ama buna karşın, her satırı "çok ciddi tahkik edilmesi gereken" belgelerdir.
Önceleri politik sol gelenekler içinde başlayan "yenilginin nedenlerini bulma" arayışı için kullanılan, gazete üzerinden geçmişi okuma ve yeniden belgeleme çalışmaları, doksanların hemen başında, o
günlerde akademik yapıların içinde kendilerine yer bulabilen -daha çok- genç kuşak tarihçilerin katkısıyla oldukça gelişti. Solda yürütülen çalışmalar -şüphesiz çok değerliydi ama- "tıpkı basımlar"
dışında geliştirilemedi. Buna karşın, "gündelik hayatın tarihini" ya da "iktidar dışında kalan 'sıradanların' tarihini" bulmak amacıyla akademilerde sürdürülen çalışmalar, "kuruluş döneminin
yereldeki yapı taşlarına ve ulusal bağımsızlık savaşının sivil alan ile olan temaslarına dair çok değerli yayınlar üretti. XXI. yüzyılın hemen başlarından itibaren bu iki grubun çalışmaları dışında kalan islami
çevrelerde de "içlerinde süregelen dillendirmeyi", -yani- "modernist kurucu ideolojiye direnç göstermiş olan yereldeki muhalif izleri" aramak amaçlı ve iktidardan da doğrudan destek alan yerel gazeteler
üzerinden geliştirilmiş çalışmalar yapıldı.
Ancak, yukarıdaki "girizgâh" okuru yanıltmamalı... Zira; Ayvalık Gazetesi arşivi üzerindeki çalışmalarım, "kent politik bir muhalif kıvılcım aramak için" değil, -sadece- bir "tesadüf" sonucunda başladı.
Bu tesadüfün öyküsü kısaca şöyle:
Geçen sene sonlarında; Türk Dünyası Gazetesi'nde basılmış satırlara, meslektaşım sayın Müjdat Soylu'nun, koleksiyonunu bana açması ile ulaşmıştım.
Gazete'nin yayınlanmış 32 sayısını okumuş, analitik dizinlemesini tamamlamış, belgede bahsedilen "kasabaya dair" bilgileri diğer kaynaklarla ilişkilendirmiştim.
Yayın üzerindeki çalışmalarımı sürdürdüğüm o günlerin birinde, değerli komşum Suat Kaçak telefon açarak o an kahvede benimle tanışmak
isteyen arkadaşların bulunduğunu söylemesi üzerine yanlarına gittim. Arkadaşlar ile tanışıp, Ayvalık için verdikleri çabaları öğrendikten sonra, hazırladığım "Ayvalık Bibliyografyası" ile
Türk Dünyası araştırmamı anlatıp, diğer yerel gazeteler üzerinde de çalışma yapmak
istediğimdem söz ettim. Bunun üzerine, sayın Tuba Aysun: "Ayvalık Gazetesi'ni okumak ister
misin?" diye sordu ve belki de yanıtımı bile beklemeden; Milli Kütüphane, Beyazıt Kütüphanesi
ve Ayvalık İlçe Halk Kütüphanesi'nden sonra, -sanırım- Türkiye'de tek olan Ayvalık Gazetesi
koleksiyonunu, "kağıt atık olmaktan kurtaran", koleksiyoner sayın Selden Emre'yi arayarak
durumu anlattı. Selden Hanım'ın verdiği olumlu yanıt üzerine de 2018 mart-haziran aylarını
kapsayan, mükemmel ve heyecan verici Ayvalık Gazetesi okumaları, belgelemeleri ve arşiv
düzenlemesi çalışmasına başladım. Araştırmamın geldiği son aşama itibariyle söyleyebilirim ki; bir "arşiv okuması" çalışması bugün, Gazete ve Hüseyin Avni Baskın üzerinde dalga dalga
genişleyen ve gelişen heyecan verici bir "araştırma macerası" halini aldı.
Gazete üzerinden yapılan ilk sistematik okuma ve tıpkı basım çalışması, 1991 yılında, Fazlı Baskın tarafından yapılan ve yine Gazete'de yayınlanan derlemedir. Büyük olasılıkla bir derleme
yapılması fikri, 1990 yılı Anadolu Basını Özendirme Ödülü'nün, 10 gazete ile birlikte Ayvalık Gazetesi'ne de verilmesi sonrasında gelişti. Gazete, bu ödülü aldıklarını duyurduğu 23 Ocak 1991 tarihli 5721 sayılı nüshasından itibaren başlayarak, 5732 sayılı nüshasına kadar, "Yayın Hayatımızdan" ve "Dünden Günümüze Ayvalık" başlıkları altında bu derlemeleri yayınladı.
Gazete üzerinde en fazla akademik çalışma yapan Prof.Dr. Serap Taşdemir oldu. Taşdemir, 2010 yılından itibaren Ayvalık üzerinde çalışmaya başlayarak, gazete üzerinden yaptığı okumalar ile çok değerli 6 makale ve bir bildiriyi kaleme almıştır. Ayrıca yapılan okumalar ile desteklenen, Turan Gönenç ve Göktuğ İpek tarafından hazırlanmış 2 yüksek lisans tezli de bulunmaktadır.
Ahmet Yorulmaz 4 kitabında bölümler altında, Bülent Şentay, Taylan Köken ve Faruk Ergelen de Ayvalık'ta çıkan üç ayrı süreli yayında Gazete ve Hüseyin Avni Baskın hakkında bilgiler vermiştir.
Ayvalık Gazetesi
"Ayvalık Gazetesi" olarak genellediğimiz ve 1924 yılının 1 Eylül günü ilk nüshasını çıkartan gazete, çok değişik periyot, sayfa sayısı, format ve iki ayrı ad altında yayın hayatını 14 Mayıs 1992
tarihine kadar sürdürdü. Ayvalık kasabası gündelik ve politik hayatı kadar, Türkiye "siyasi sağı" içinde de oldukça hareketli ve farklı bir kişilik olarak öne çıkan Hüseyin Avni Bey (Baskın)
tarafından çıkartılmaya başlanan Gazete, ailenin üçüncü kuşak temsilcisi Fazlı Baskın'ın yönetiminde iken yayın hayatına son verdi [1]. 68 yıl 7 ay süren yayın hayatı boyunca iki ayrı ad
altında toplam 6020 nüsha yayınladı. Bu nüshalardan 312 adedi Osmanlıca basıldı. İlk latin harfli nüsha 6 Kanunuevvel (Aralık) 1928 perşembe günü çıkan 313 sayılı nüshadır.
Gazete, "...bir baskı ve bir pedal bir zımba makinesile birde büyük biçaktan müteşekkil matbaa tesisleri(ni) 1924 yılında hazineden yüz elli liraya" [2] (belgedeki yazım hataları aynen alınmıştır) satın alınarak, Dereboyu Caddesi (bugün Talatpaşa Caddesi) 6 numarada kurulan Ayvalık Matbaası'nda basılmaya başlandı.
1924-1972 yılları arasında Ayvalık adıyla çıkan gazete, yönetim yapısındaki değişikliklerle 20.4.1972-31.8.1976 yılları arasında adını Yeni Ayvalık : Cumhuriyetçi, Siyasi Günlük Gazete olarak değiştirildi ve 255 sayı bu ad altında çıktı. 7.9.1976'da 5077 sayılı nüshası ile yeniden Ayvalık Gazetesi : Siyasi, Günlük Gazete adına döndü.
Bir aile işletmesi olan Ayvalık Matbaası ve Gazetesi, ailenin dört ferdi: Hüseyin Avni Baskın, A. Cevdet Baskın (kardeşi), Halil Fehmi Baskın (oğlu) ve Fazlı Baskın (torunu) tarafından yönetilip sürdürüldü. 28 Aralık 1964 tarihli ve 2997 sayılı nüshasındaki bilgiden yola çıkarak, şirketin statüsünün değiştiğini ve adının “Baskın Kollektif Şirketi” olduğunu da öğreniyoruz.
11 Mayıs 1925 (0034) tarihine kadar 1 yaprak olarak yayınlanan gazete bir kaç istisna dışında genellikle 2 yaprak, 4 sayfa olarak basıldı. 1924 yılında 3 kuruş olan gazete satış fiyatı, 1992 yılına gelindiğinde 1.000 TL'ye, senelik aboneliği ise 500 kuruştan, 50.000.- TL'ye ulaşmıştı.
Yayın hayatı boyunca Gazete, 3 kez uzun süreli olarak ara verdi. Bunlardan ilki, Örfi İdare Kanunu'ndan [3] kaynaklı, 7 Ağustos 1941-6 Ekim 1941 tarihleri arasında 2 ay sürdü. Yaklaşık 8 ay süren en uzun ara 25 Aralık 1941-6 Ağustos 1942 tarihleri arasında oldu. Bu ara, Hüseyin Avni Baskın'ın gazetecilik dışı bir suçtan dolayı 1 yıl hapis yattığı döneme denk düşmektedir. Diğerlerine göre çok daha kısa süren son ara ise 23.11.1944-21.12.1944 tarihleri arasında, ülkede yaşanan kağıt sıkıntısı nedeniyle [4] yaklaşık 1 ay sürdü.
Ayvalık Gazetesi Arşivi Düzenleme Çalışmaları...
Evet... Artık Ayvalık Gazetesi arşiv çalışmaları hakkında bilgi vermeye başlayabiliriz. R.1 Eylül 1340 (H.1 Eylül 1924) tarihinde birinci nüshası yayınlanan, 68 yıl 7 ay süren yayın hayatı boyunca iki ayrı ad altında toplam 6.020 sayı çıkartılan ve 14 Mayıs 1992 günlü, 5.758 sayılı nüshası [5] ile "haber vermeden" yayın hayatını durduran Gazete'nin; dört cilt ve 6 koli içinde istiflenmiş, sararmış ve yer yer
yıpranmış yapraklarının tümünü "elleyebilme" olanağı, 14 Mart 2018 günü gerçekleşti. Ve üç ayın sonunda, 22 Haziran 2018 günü; bu çok değerli yerel arşiv düzene sokuldu, kayıtlandı ve sayısal olarak kopyalandı. Tamamen bir "sosyal sorumluluk projesi" kabulüyle ele aldığım arşiv çalışması, sayın Emre'nin Ayvalık'taki konutunda çalışmam için ayrılan mekanda sürdürüldü.
Arşiv çalışmaları şu işler gerçekleştirildi:
1. Tüm nüshalar, bulundukları kolilerden çıkartılarak hiçbir kimyasal ve fiziki müdahalede
bulunulmadan havalandırıldı ve oluşan tozlarından arındırıldı.
2. Kıvrılmış ya da kırılmış veya kopmuş nüshalar, yerlerine eklendi ve sadece düzeltildi.
3. Her nüshanın boyut, sayfa sayısı, kağıt cinsi, baskı rengi vb nicel ve nitel bilgileri belirlendi.
4. Eksik ve fazla nüshaların belirlenmesi ile koleksiyon envanteri oluşturuldu.
5. Her nüsha sayısallaştırıldı. Sayısallaştırma, amatör ekipmanlarla yapıldı ve her sayfa için ayrı bir ".jpg" formatlı fotoğraf olarak 3096 x 4128 pixel boyutunda yapıldı. Cilt içinde olan nüshaların dikişe denk gelen yerlerinde bulunan bölümler kısmi olarak ayrıca fotoğraflandı.
6. Sayısal kopyalar, "YılAyGün-Sayı" biçiminde hazırlanan klasörüne yerleştirildi.
7. Envanteri çıkartılan ve sayısallaştırılan tüm nüshalar, düzenli biçimde yıllarına göre (bir kısmı birden fazla yıl birarada olarak) kolilerine yerleştirildi.
8. Kolilerde ocak-aralık sıralaması ile dizilen nüshaların arasındaki eksik sayıların yerleri, eksik sayının yazıldığı seperatörler ile belirtildi.
Bu çalışmalar sonucunda, belirleyebildiğim kadarıyla Türkiye'deki en az eksikli Ayvalık Gazetesi koleksiyonu gün yüzüne çıkartılmış oldu.
Arşiv mekanında yapılan düzenleme çalışmaları ardından, nüshaların okunması ve dizinlemesi ile Ayvalık'a dair bilgilerin yeniden yazılması, veri tabanına kaydedilmesi ve ayrıca sayısal olarak
kupürlenmesi çalışmalarına geçildi. Dizinleme çalışmasında, gazetedeki yazım hataları aynen korundu, ancak jenerik manşetlerde parantez içinde özet açıklamaları yazıldı. Gazete üzerine
çalışma yapacak araştırmacıların, bundan sonra konforlu ve kolay bir şekilde bilgiye ulaşmasını sağlayacak olan veri tabanı ve sayısal kupürleme çalışmalar ise hala sürmekte.
-------
Bu makale, 2018 yılı Aralık ayında, Karadiken Dergisi'ne gönderilmiş, ancak derginin yayın hayatına son vermesi sonucunda okurla buluşamamıştır.
DİPNOTLAR
[1] Durukan, K. (1993, 12 Ocak).
Ayvalık Gazetesi 68 yıl sonra pes etti. Cumhuriyet, s. 13.
[2] Devlet Arşivleri Başkanlığı: 19.2.1951, 490-1-0-0.1315.363.2 nolu dosya.
[3] Gazete, İkinci Dünya Savaşı sırasında çıkartılan ve içinde iktidara en yakın gazetelerden biri olan Cumhuriyet'in de bulunduğu birçok gazetenin olumsuz etkilendiği, 22.5.1940 tarih ve 3832 sayılı Örfi İdare Kanunu'na muhalefetten 2 ay yayınlanamadı. Ayvalık Gazetesi. 6.11.1941 tarih ve 929 sayılı nüsha.
[4] Ayvalık Gazetesi. 21.12.1944 tarih ve 996 sayılı nüsha.
[5] Gazete yayın dönemi boyunca çok sık sayılama hataları yapmış. Bunun ya farkedilmemesi ya da başka nedenlerden kaynaklı 7 sayılık bir hata ile, son sayı 5785 yerine 5758 olarak numaralandırılmıştır.
Ayvalık Gazetesi Üzerine Yapılan Çalışmalar Kaynakçası
Ergelen, F. (2017).
Güzel Ayvalık Tayyaresi. Bizim Ayvalık, 24(8), 16-17.
Gönenç, T. (2008).
Mübadelede Ayvalık. Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkılâp Tarihi Ensititüsü Yüksek Lisans Tezi, danışman: Doç.Dr. Arı, Kemal.
İpek, G. (2016).
Ayvalık'ta Sosyal ve Siyasi Hayat (1940-1950). Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, danışman: Yrd.Doç.Dr. Bilgi, Nejdet.
Köken, T. (2017).
'1 numerolu' Ayvalık Gazetesi. Ayda Bir Ayvalık, 30, 34-35.
Şentay, B. (2012).
Kararlı Bir Yurtsever, Öncü Bir Gazeteci, Gözü Kara Bir Politikacı: Hüseyin Avni Baskın. Yakamoz, 2, 40-41.
Taşdemir, S. (2010).
Ayvalık Halkının Türk Tayyare Cemiyeti'ne Desteği: Güzel Ayvalık Tayyaresi. Hacettepe Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 6(11), s. 218-241.
Taşdemir, S. (2010).
Tek Parti Döneminde Ayvalık'ta Eğitim Faaliyetleri (1923-1950). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(7), s. 218-241.
Taşdemir, S. (2012).
Ayvalık Türk Ocağı ve Etkinlikleri. Gazi Üniversitesi Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 28, s. 341-362.
Taşdemir, S. (2016).
1944 Ayvalık Depremi ve Sosyo-Ekonomik Sonuçları. Hacettepe Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 12(24), s. 4-28.
Taşdemir, S. (2016).
İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Ayvalık’ta Ekmek Meselesi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 59, s. 141-163.
Taşdemir, S. (2017).
Halkevlerinin Taşradaki Yansımalarına Bir Örnek: Ayvalık Halkevi. Dokuz Eylül Üniversitesi Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 17, s. 215-238.
Taşdemir, S. (2017).
Mübadele Kentlerinden Ayvalık'ta 1924-1927 Yılları Arası Sosyo-Ekonomik Yapılanma ve Kültürel Hayat. Uluslararası Mübadele Sempozyumu 30 Ocak-1 Şubat 2017, Tekirdağ, s. 415-436.
Yorulmaz, A. (1977).
Ayvalık'ı Gezerken. Geylan Yayınevi, Ayvalık. (Olay Adam Avni Baskın 112, Mürür Tarihten, Gazete Başlıkları Yakın Yıllardan 205) [sayfa numaraları 10.basıma göre, 2011].
Yorulmaz, A. (1998).
Ayvalık'ta İz Bırakanlar. Geylan Kitabevi, Ayvalık (Avni Baskın: 134-137 ss.).
Yorulmaz, A. (2004).
Kimler Geldi Kimler Geçti Ayvalık'tan. Geylan Yayınevi, Ayvalık (Kitleleri Sürükleyen Adam: Avni Baskın 183-185 ss.).
Yorulmaz, A. (2007).
Ayvalık'tan Cunda'dan. Remzi Kitabevi, İstanbul. (Bir Utanmaz Adam Hikayesi 66-67 ss., Bir de Basım Yaşamına Bakalım 88-89 ss.) [sayfa numaraları 3. basıma göre, 2012].